11. LUNG GIMNA
Tulai leitung in haksatna a tuak lianpi pen nuclear galvan leh gentheihnate sangin mihing lungsim lama gim lua-a kitheihna hang a tawlna leh navaklohna (stress) ahi hi. Tua in mihing pen bit zo lo a kitheihna piangsak a, kisap sanga tamzaw lakkhop a, midang neihsa suhsak a, midang kithutuakpih theihlohna leh nuclear bomb zanga galte vatmai nopna lungsim piangsak hi-in lungsim lam a kanciante in gen uh hi.
Lunggimna pen tu kum 100 sunga USA in haksatna a tuak lianpen hi-in kingaihsun a, kum zalom 20 cil lamin kilawhtheih natna hanga sihna tampen hi mah leh, tuhun ciangin lungsim gimluatna hanga sihna tampen hi, ciin kigen hi. Joe Torress in, “Muh theihloh gal, sung lam pana hong buaisakte’ buaisakna pen napen a, thuhkik zong haksapen hi” ci hi.
Hih pen mihing tung a tung, a thuak mihing in a omzia a theihsiamloh pen hi a, HIV khawng sangin a damsak nading mukhiat haksazaw dingin misiamte in ngaihsun uh hi. Tua manin gensiam haksa mahmah a, genloh theih ahi kei hi. Tua ahih manin, tua lunggimna pen bang hi hiam, cih ngaihsut kisam hi.
Lunggimna pen mi khempeuh in thuak
Dotna masapenah, ‘Na lung a gim ngei hiam?’ cih ahi hi. A lunggim ngei lo mihing pen ‘mihai’ hi kha ding a, ‘mi
ampha tungtuang’ zong hi thei hi. A kisam mahmah pen, ‘Na lunggimna in nang tungah bangci bangin na sem hiam?’ cih ahi hi. Lunggimna tampi pen kikhel theih ahih laitakin, pawlkhat pen taikhiatsan theih hetloh zong om hi.
Lunggimna pawlkhat in hong bawl hoih
‘Kisapna’ in na thak hong mukhiasak, cih i gen zel bang ahi hi. Maban sep ding sep ngamlohna hang khawng, na i sepsa i sep hoihloh hanga lunggimnate khempeuh mawhna leh khialhna hi khin tuan lo hi. Maingat a, thahatna leh kibawlphat nadinga zat theih ahi hi. Pawlkhat in maban sepsuak zawh nadinga vanzat thupi khata a zat laiun, pawl- khat in maban khempeuh a susia khin bangin kingaihsun hi.
A manpha lo lunggimna om
‘Ka lunggim’ ci-a i buaina tampi pen phatuam het lo hi!Hoih taka i ngaihsutlohna hang ahi hi.
Lunggimna 40% pen nuntakna in a phutkhak ngeiloh na thakte hang hi a, 30% pen lunggimna hanga kilamdansak theihloh ahi hi. Lunggimna 12% pen nangmah sanga niamzaw hi a na theih mi pawlkhat in hong elna leh hong gensiatna uh na theihkikna hanga lunggimna hi a, 10% pen cidamna lam tawh kisai ahi hi. Cidamna bawl hoih sawm tuan lo a, lunggimna leltaka zat pen a kisapna om loin, i cidamna in thuak behlap zawsop hi. Tua ban lunggimna 8% pen gimna taak, thu picing hi, ci uh hi.
Hih a sin mite tehna panin tuat sin lecin na lunggimna tampi pen a kisam het lo hi kha ding hi.
Lunggimna pen lungsim natna-ah a kileh leh lauhuai hi
Lunggimna pawlkhat pen a thuakte nuntak a thahatsak hi thei hi, cih i genkhin hi. Tua sanga nasiazaw pekin a sia lamin mihing tungah nasem thei hi! USA gama Johns
Hopkins Hospital a Dr. G. Canby Robinson in a zato inn ua damlo 144 laka 140 pen lunggimna nei ahihna mukhia hi. Tua laka a kimkhat sanga tamzawte natna pen tua lunggimna in a piansak hi, cih mukhia sawnsawn hi.
Lunggimna a omden leh ci natna taktak suak thei hi. Doctorte in lunggimna pen thum in khen uh a – linglawng (alarm), lehdona (resistance), leh tawlna (exhaustion) ciin gen uh hi.
Mihing pumpi pen mailama hong tung ding hun tawh kizuiin khuak in uk hi. Gentehna in i heh a suak leh kilai ngam dingin sisan hong lum hi. Lunggimin linglawng (alarm) hun a tun laiin, kilai ding hiam, ahih kei leh teutuak/ kham sangpi ah tuakkhia ngam dingin na pumpi pen na khuak in bawllem hi. Khal sung panin hormone paikhiasak a, sisan a blood sugar level khawng, khua-ul kiatdan khawng, mittang tatdan khawng hong kilamdang a, gilsunga ann haizanna zekaisak hi. Na lamdangpi a maingat dingin na khuak in na pumpi kigingkholsak cihna hi.
Mihing ngeina-ah kitot-kilai hun ciangin na pumpi khatvei thu-in hong kikhelin, sisan luangin, na guhte kitan thei hi. Tua hun laitakin, lehdona hun (resistance) hong tung a, pumpi tungah siatna a om leh pumpi mahin ahih theih bangin damsak sawmin na lehdo hi.
Tua banga ahi ding bang ngeina sang a pumpi a lamdan gawp zawh ciangin pumpi in a omdan lamdanna hangin a sup (lost) te neihkik theih nadingin tawldam kisam a, tawlna hun (exhaustion) tung kik hi.
Lungsim a gim ciangin hih banga pumpi a kilamdan nadingin khuakin pumpi uk a, ahih hangin a taktak a maingat ding a om kei leh lunggimdenin, alarming stage ah pumpi omden cihna hi. Tua in pumpi sep ding tampi buaisakin, natna zong samkhia thei liang hi. Tua manin lunggimna zatui hoih mahmah pen a baih thei pena vensak a, lungsim tawldamsak ahi hi.
Zopalai ding:12. LUNGGIMNA PANA KIDOPNA
Source:NUNTAK MANPHAZAW TAWH LAWHCINNA (T Sawm Lian)
LUNG HIHMAWHNA PAN TAWLDAMNA:Rev JM Pau, D Miss
LUNGHIHMAWHNA PAN TAWLDAMNA(1Pit.5:7) :Rev JM Pau, D Miss
Lai Siangtho simna ah “kem” cih nam nihin kikhen thei hi. I nuntakna tawh kizui a lunghihmawhna i kep thu (anxious care) le Pasian hong kepsak (divine care) ding thu hi. Lunghihmawhna e’n i kep ciangin vanlompi bangin gik mahmah a, ahi zong Topa’n hong kepsak ciangin i tawldam hi. Tu ni-in hih thu tawm kikum ni.
Ama tungah koih un:
Hih laiah kammal i et nop pen koih cih ahi hi. Greek kammal in hih pen aorist tense hi a, cih nopna ah “khatvei thu a koih khin kiuhkeuh” cihna hi. I lunghihmawhnate Topa tungah ka koih i cih hangin mihing i hih manin aneng atawngin kaikhawmin pua kik hi le’ng kilawm hi. Thungetna i neih sung bek lungnuam a, i zawh ciangin lungnuam nawn lo i hih leh koih khin lo, cihna hi. Hong tung nai lote koih khin kiuhkeuh cih pen ahi thei ahih loh hangin “Topa, tuni ka vai ding khempeuh bangbang a piang zongin Nang tungah kong koih hi” kici thei hi. A beisa thute na lungngaih kik ciangin bawlphat kik theih lah hi loin na lunghihmawhnate zong Topa tungah ap leng, a beisa natna zong hong damsak ding hi.
Lunghihmawhna khempeuh:
Hih munah khempeuh cih i mu hi. Lunghihmawhna tampi kinei a, a lian a neu, kha thu tawh kizui le leitung thu, tawlkhat sung bek hi loin hun khempeuh ah Topa Pasian tungah koih ding hi. A lungdamhuai thu ah hih khempeuh cih ahi hi. I haksatna lunghihmawhna kimkhat bek hi loin a vekpi-in Ama tungah koih ding hi, cih mahmah manpha hi. Leitung haksatna tampi a tuahkhak hangin a maitai tawntung Nupi khat kiangahbang na cih leh maitai tawntung na hiam, ci-in a kidot ciangin “Ke’n haksatna vanlompite Zeisu Khazih liangko tungah suan pahpah, ke’n pua ding hi leng pua zo lo ding hi veng,” ci hi.
Ei tuah lunghihmawhna ciat mah lian kisa a, midangte a baih deuh dingin kingaihsun hi. Zingsang lamsiau a ka vak ciangin ka khedap sungah suangtang hong lut thei zel hi. Ka khe tawh a kinawkkhak ciangin a lian mahmah tawh kibang hi. Ahi zong khawlin ka khedap suahin ka et teh tua suang pen a neu mahmah na hi lel hi. E’n i tuah khakte lian kisa mahmah hi. A lungdamhuai thu ah Topa Pasian in Ama tungah koih dingin hong zawn hi. Mikangte’ la khatah “Leitungbup a liangko tung a pua Pasian in nang haksatna pua zo mahmah hi,” ci hi.
Hong kem ahih ciangin:
Kem cih kammal pen a thu a i theih hangin a taktakin hong kem takpi hiam cih i ngaihsut ni tam veipi om hi. A hong kepna le i lunghihmawhna tehkak ding hi le’ng koi lianzaw ding hiam? Nang lunghihmawhna le Pasian hong kepna teh theih ding hi lo hi. Leitung khempeuh bek hi loin A bawlsa khempeuh kem hi.
Topa hong kepna tawh kizui thu i gen ciangin Philip Yancey gelh “FindingGod in an expected places” cih laibu sungah Penguin vasa nam tawh kisai na gelh hi. “Tua vasate’n no nei dingin tuikulhah pai uh a, a tul a thenin tuui nei uh hi. A pi-ten tua a tuuite kha 3 sung bang opin kem hi. Kha 3 khit ciangin a tuui keuhin a note uh tawlkhat sung nusiain an zong dingin tuipi sungah paisan uh hi. A note uh zong vakkhiain kihelzau gawp uh a, ham ziazua uh ahih manin gamlum mahmah hi. Tua a pi le a pa, an tawh hong ciah uh ciangin vasano tul tampi ham ziazua lak pan amau note’ aw khen thei uh hi” ci hi. I Pasian in Ama kiangah a kiko mi tul tampi lak pan nang’ aw khen thei hi.
I lunghihmawhna zong gik mahmah thei hi. Gik lo hi leh Topa tungah koih kisam lo ding hi. Banghang cihleh ei puak dingin gik lua, cihna hi. Tuni na puak loh ding pua-in na lel lua hiam? Laphuakpan “Thuak loh dingpi i thuak hi, nakhempeuhte Pasian kiangah thuumin i koh loh man hi,” ci hi. Thuak loh dingpi cih pen leitungmi i hihna ah thuak ding om hi. Mi tampin zu le zatep tawh kisi thei, cih thei napin kidek nuam lo uh hi. Mi khat in voksa duh lua, siavuanpan “Voksa ne ke’n, na sikhang tawh kilem lo hi” ci napin voksa a nek teitei leh si hi. Voksa nek ding ciangin Zeisu min tawh na siansuah sangin nang cidamna tawh kituak lo ahih leh na kidop ding hi zaw hi.
Hong kep manin tawldam hi:
Pasian in hong kem ahih manin vai tampi veng pah hi. Lai Siangtho sungahPitazuh a ihmutna thum vei i mu hi. Mel kilamdanna le Gethsemane huanah ihmu hi. Ihmut loh nadingah ihmut khak zong na tampi kisum hi. A thumna ah Pitazuh pen kumpi Hezoh in a mat khit ciangin thah dingin thong sungah koih hi. Zing ciang thah ding a thong sung a kikoih Pitazuh, nuamtak ihmu hi (St.12:1-10) Ihmut theih nading hun le mun ahih loh hangin amah ihmu hi. Vantungmi in lakhia dingin a pai ciangin Pitazuh phong hi. Hih ihmutna pen lunghihmawhna khempeuh Topa tungah koih takpi, cih kimu hi. Pasian in hong kep manin tawldam nading cih thu li gen ni.
Khatna, Hong bawlpa i Pasian in nang hong telpen ahih manin Ama tungah i vai khempeuh ap ding kisam hi. Nang le nang na kitheih sangin hong telzaw, na guh na tang thei-in na samzang omzah nangawn thei hi (Mt.10:30). Tua Topa tungah i vai khempeuh ap ngam huai hi.
Nihna, Vangik puate Ama kiang a tawlnga dingin hong sam hi (Mt.11:28- 29). Leitung nuntakna ah vangik pua-in kinungta hi. Mikangten bangmah buaina nei kenteh i cih hang, amau zong a vanpuak uh zang na sa tuan lo uh hi. Vangik lakah mawhna van mah gikpen hi. Topa Zeisu in leitungbup mawhna a puak ni-in pukpihin sihpih ahih manin mawhna vangik mah gikpen, cih kimu hi.
Thumna: Haksat hunin hong huh dingin hehpihna nei Topa hi. Haksat hunin hong thahatsak dingin Amah ei tawh kinaitakin om tawntung hi (Heb.4:16,Lt.46:1). Haksat hunin Topa’ kiang zuan le’ng hong huh dingin Amah ei tawh kinai mahmahin na om hi. I haksat thuak zong Aman hong mu hi. Hong huh dingin Amah a baihsa’n om tawntung hi. Amah i koh ding hi a, tam veipi ko loin kigumthuak hi.
Lina: Aman lungsim kitamte damsak a, a meimate tuamsak hi (Lt.147:3). Lunghihmawhna hangin lungsim natna nei, aihkeh liamna neite, Topa’n hong damsak nuam hi. Ama kiang ah ap lehang, hong puaksak bek loin hong gualzawhpih ding hi.Rev Frank E Graeff (1860-1919) in haksatna tampi tawh kum tampi sung Pasian na sem a, lungkiat nading tampi a tuak kawmkalah la dawng 200 val na phuak hi, tuate lakah “Zeisu in hong kem hiam” cih pen kideih mahmah hi. Ka lampi sauin a gimhuai a, Vangik pua-in kikemkhialin; Ka lampi sauin lungsim a nat ciang, Zeisu in kei a hong kem hiam? A hong kem hi, ke’n ka thei hi. Ka dahna hong thuakpih hi. Sunin om nuam loin zan a lauhuai laitak, Hong gumpa’n hong kem. (Lungdamna Aw, Nov/2018)
Source:Zangkongawging March/2019
10. LUNGKIATNA ZAWHDAN
Martin Luther King in, “Leng in, na len theih kei leh zong tai in. Na tai theih kei leh zong pai in. Na pai theih kei lai leh zong bawkvak lel in. A thupipen-in, mai i nawt ciat ding hi” ci hi. A mai lamah i gensa mah bangin lungkiatna pen i zatkhialh vanglak leh lauhuai mahmah a, kigui-awkna khauhual tawh kigamla het lo hi. Nang na hi a, na kianga mi khatpeuh ahi zongin, lungkiat mahmah hun om thei hi; Mihing nuntakzia ngeina khat ahih manin. Ahih hangin, lungkiatna panin lametna pakkhia kikthei a, a lampi om hi.
A hoih lamin ngaihsun in
Vasa in singtungah bu tom a, a kholohna/kiplohna leh muanhuailohzia thei veve hi. Huihpi hong nungin mut leh huang kawikawi a, a bu tomsa pen a letmang hun bang om hi. Tua hanga lungkia leh lungkham a kuncip vasa na mu ngei hiam? A haina tak pen a hatna ahi hi. A bu tom a siat ciangin tompha kik ziau a, thanuam takin sem kik ziau hi.
Mihing hi lehang, i bu tom pen, ‘Sia kik kha in teh’ ciin i sep ma-in lungkia-in, bu tom ngam lo i hih manin suan le khak nei loin i maimang kha ding hi. Tua manin, hih a thupi het lo hi a i ngaihsut in a thupi mahmah thu hong sinsak hi.
Na nasepna-ah na lawhsap hangin lungkia pah kei in. Leitung pen a sia lam bekbekin ngaihsun loin, a sia a om leh a pha zong om ahihna mangngilh kei in. Zan a om manin sun om a, a vom a om leh a kang zong omin, khuazing a om leh khuavak zong om hi. Sepkhialh, ngaihsutkhialh pen a hoih lama lam hong lak ding a manpha suaksak in. Lai Siangtho sungah, “Ka galte aw, kei tungah lungdam kei un. Ka puk hangin ka thokik veve ding hi. Khuamial sungah ka om hangin Topa in khuavak hong pia ding hi” (Mikah 7:8) ci hi.
Lungkia pahpah kei in
Paunak khat in, “A tawpsante lawhcing ngei lo a, mi lawhcingte pen a tawpsan ngei lote ahi hi” ci hi. Leitunga mi lawhcingte tangthu-ah mi lawhcingte pen a pilpen, a siampen, a haupen, a thahatpen hi tuan lo uh a, a citak, a kuhkal, a lungkia pahpah lote ahi uh hi. “Tawpsan ngei kei in, suangmanpha pen lei puathamah om ngei lo hi” a kici pen maan mahmah hi. Haksa taka sep tantanna-ah lawhcinna om hi.Zan cianga nuam taka na om theihna electric bulb a mukhiapa Thomas Alva Edison pen kha thum sung bek sangkah a, tua hanga lungkia-in kuncip tuan lo hi. Electric bulb a muhkhiat nadingin tul bangzah vei hiam hihsinna (experiment) nei hi. History in a phawkden ding mi thupi – Abraham Lincoln, Henry Ford, Winston Churchil, George Whitefield leh mi thupi dangte pen mi lungkia baih hi zenzen leh leitung in phawkden het lo ding hi.
Dakkhia inla, khua phawk in
Bang laibu a na sim zel? Nuntak hoihzaw na neih theihnading hi lo simna-in na hun na mawk beisak zel hiam? Leitunga mi thupi leh kuhkalte tangthu na sim ngei hiam? Hihte pen na nuntakna hong makaih dingin zang thei hi teh. Tua bang mahin, na lungkiat laipen in zong dakkhia inla, na kiim na kianga ganhing, ahih kei leh mihing khatpeuh, lungkia lo a tha a saan omden ahih lam na mu ding hi.
Kum zalom 14 a Mongol emperor minthang Tamerlane pen a thupi laitakin a thupi mahmah hangin thupi hetloh lai hun nei veve hi. Kidona munah a paltante galte in zo gawp uh a, galte lauin tai-in, a huh ding zong om loin kumpipa pen bawng buuk sunga bawng ann nekna sungah busim hi. Galte pen a kiim a kiangah kilehleh uh a, si dingin kingaihsun ahih manin a lunggim mahmah hi.
Tua banga lungkia taka a omlaiin, a buksimna bawng ann nekna banga miksi in amah sanga a zah tampi a lianzaw nek ding a to lamin puak sawm a thasan mu a, lawhsam zelzelin, hih kik zelzel hi. Kumpipa in limtakin en a, miksi in sawmguk-le-kua vei tak puak sawmin thasan a, a sawmsagihna-ah pua zo pan hi.
Tamerlane pen khanglo vat a, a taikhiat theih zenzen leh bul pat phat dingin a lungsim kiciam hi. A taikhiat zawh ciang a paltante samkhawmin thathak tawh na hong sem kik a, a kumpi gam pen Black Sea pan Ganges kikal teng hong suak mawk hi. Tua banga history a mi minthang khat tungah tha thak a guan pen miksi hi leltak hi.
Sem inla, sem kikkik in
Cihtakna pen mihing nuntakna-a kiphumsim a manpha mahmah ahi hi. Think and Grow Rich cih laibu gelhpa Na- poleon Hill in America gama mi lawhcing 500 teelkhia-in a tangthu uh kancian a, a vek ua a neih uh khat pen ‘cihtakna’ ahi hi. Tuate in a nuntakna uah khatvei beek lungkiatna thuak tek uh a, a zawhna uh hang liapen ‘cihtakna’ leh ‘sep kik ngamna’ ahi hi. America mi inventor khat Booker T. Washington in zong hih bang lian mukhia a, “Lawhcinna pen mi in a tupna mun uh a tun zawh uh ciang-a a dinmun uah om loin, lawhcing dinga a sepdan leh thuakna-ah kingazaw hi” ciin gen hi.
Harold Sherman in, ‘Lawhsapna lawhcinna suaksak dan’ cih laibu gelh a, tua laia a thupi diakte pen hih anuaiate ahi hi:
- ‘Dik hi ing’ ci-a ka kitheih sung tengin lungkia-in kakhawlsan kei ding hi.
2. Ka sep nop naak leh a tawpna-ah ka lawhcing pelmawh ding hi.
3. Et paka haksa dinga ka theih hun ciangin ka ngap bawl mahmah ding hi.
4. Ka tupna mun ka tun theih nadingin lampi-ah kuama’n hong thanemsak ka phal kei ding hi.
5. Ka hatlohna leh ka cinlohna khempeuh zawh ka sawm ding hi.
6. Ka tupna mun ka tun theih pah kei leh zong ka sem kikkik ding hi.
7. Ka kiim ka kiang pana theihna leh pilna ka ngah beh khempeuhte pen ka tupna a lawhcin nadingin ka zang ding hi.
8. Lungkiatna leh haksatna khatpeuh hong tung leh a lungkia masapen ka hi ngei kei ding hi.
Cihtakna tawh lungkiatna zo dinga nasep
Cihtakna pen pianpih hi tuan lo hi. Sin tawm leh mah le mah ki-ukzawhna pana piang hi thei hi. Misiamte in a manpha cihtakna, lawhcinpih theih ding a nei dingin hih anuaiate kisam hi-in gen uh hi :
1. A hang : Na tupna, na sawmna in hang khatpeuh nei hamtang ding hi. Banga zat ding hiam? Bang hanga sawm na hiam? Tua pen na theician hiam?
2. Deihna : Na tupna, na sawmna pen lawhcing dingin nadeih takpi mah hiam? Minsiatna leh mite gensiatna om leh na deih veve ding hiam? Tua pen nangmah kidong masa in.
3. Tupna mun : Koi mun ciang tun sawm na hiam? Na goal na theician hiam? Na theih kei leh bel na tupna mun na tun leh tunloh zong na thei kei ding hi.
4. Theihna : Pilvang lo leh encian masa lo a tupna tangtunsak sawmna in hong lawhsamsak zel hi. A lampi, a tawpna leh a tawpdan dingte na theikhol khin hiam?
5. Sepkhopna : Mihing pen khat bekin kilawhcing thei taktak lo hi. Na sawm khat pen sawm taktak mah hi teh, cih na lawmte in a theih kei a, ahih kei leh a up kei a, a muanzawh kei leh na lawhsap theihna tampi tua laiah om hi.
6. Nuntakzia : Na nuntakziaah na tupna na liansak hiam? Laibu sah pipi gelhte in ni khat in tampi gelh tuan lo uh a, ni khatin naikal thum bang gelhden ding khawng hanciamin, ngeinaseh (habit) uh a, tua bangin kum khat bang a gelh uh ciangin tawldam takin laibu sah/lian pipi gelh thei uh hi.
Hih a tunga i gen nuntakzia a nei mite pen pua lamah mi kholhpih nuam tak hi khol lo kha ding uh hi. Ahih hangin amau nuntakna-ah ‘lungkimna’ nei uh hi. A nuntakna uah tupna kician tak nei uh ahih manin dam man manpha tak nei-in kithei uh a, kisap nei-a a kitheihna un nuntak tawldam ngahsak hi.
1490 kumin Spain kumpinu Isabella leh kumpipa Fardinand-te in tangthu a kigenzel Indies pen a lampi tom thei pena Christopher Columbus in a totsuak theih nadingin Royal Committee phuankhia uh hi. Tua committee in misiam teelkhia uh a, amau siamna tekah tua hun lai-a leitunga pil penpen tukhawmte in a muhkhiat uh pen, ‘Columbus sep sawm pen lawhcing thei lo hi’ cih ahi hi.lumbus in a lawhcin ding lamen uh a, tua lametna tawh Nina, Pinta leh Santa tembaw thumte kuankhia uh hi. Hi thei dinga upna/lametna in 1492 kumin America gam lian mahmah hong mukhiasak hi.
Zoplai Ding: 11. LUNGGIMNA
Source:NUNTAK MANPHAZAW TAWH LAWHCINNA (T Sawm Lian)
JESUH THUNEIHNA INNKUAN NUAM :Dr. Nang Khen Khup
“Naupang khat a neulai-in lampi man tawnsak lecin a teek dongin lampial nawnlo ding hi.” Paunak 22:3 .
“Tuni-a no kong piak hih thute na lungsim uhah om ding hi. Na tate uh tungah limtakin na hilh ding uh a, na innsung uhah na tut uh ciang, lampi-ah na pai uh ciang, na lup ciang uh leh na thawh ciangun tua thute na gengen ding uh hi.” Thkna 6: 6-7.
“Hih thute, i tate tungah eite in imloin, a hong piang lai ding khang thakte tungah, Topa’ minthang nasepna, ama vangliatna, ama sepsa na lamdangte i gen ding hi.” Late 78:4
“Pate aw, na tate uh a hehtheihna dingin bawl kei un la, Khristiante ngeina tawh kituakin taii-in hilhin pantah un.” Efesa 6: 4.
“Topa in na tapate khempeuh hoihtakin hilh ding a, na tapate daupai mahmah ding uh hi.” Isaiah 54:13.
Nasepnate ah schedules (nasep hun/ni) i neihkholh mah bangin, Innkuan kikhop, thunget, Lai Siangtho sim/sin, cihte zong, innsung nasep (activities) te schedule ah i helloh aphamawh bekthamloin, innkuanbup schedule te lakah a thupipen khat a neih ding ahi hi. Innkuansung nuntakna-ah bangzahin Pasian thupisak, leh Pasian munpia cihpen, innkuan thunget, kikhop, Lai Siangtho sin/sim khopna dingin hun (schedule) bangzahvei pia cih in hong lak ding hi.
LAI SIANGTHO LUI sung i etteh, Pasian in makai, mapite ateel pen, amau nungzuite, a nungciang a makai/mapi a pianglai
Innkuan kikhop, thunget, Lai Siangtho sim/sin cih lian pen Lai Siangtho sungah kimulo hi. Ahizongin Israel nu leh pa te tungah, innkuansung nuntakzia ding, kimakaihzia dingte Moses tungtawnin Topa Pasian’ thupiaknate kimuthei hi. “Tuni-a no kong piak hih thute na lungsim uhah om ding hi. Na tate uh tungah limtakin nahilh ding uh a, na innsung uhah natut uh ciang, lampi-ah napai uh ciang, nalup ciang uh leh nathawh ciangun tua thute na gengen ding uh hi.” Thuhilhkik. 6: 6-7.
Na tate thu nahilh ciangin amau mailam ding, nucing, pacing hong suah ding bek deihsakna tawh a hilh na hi kha ding hi. Ahizongin Topa Pasian in tate hilh ding, innkuansung kipattahna ding thu hong piak ciangin, tulaitak a na tate bek ngaihsutna tawh thu hong piahiloin, hong pianglai ding, na tate’ tate, na tute’ tate banah nasuan nakhak anunung penpen innkuan dong muhkholhna tawh, thu hong pia ahi hi. “Hih thute, i tate tungah eite in imloin, a hong pianglai ding khangthakte tungah, Topa’ minthang nasepna, ama vangliatna, ama sepsa nalamdangte i gen ding hi.” Late 78:4.
“Naupangkhat a neulai-in lampi man tawnsak lecin a teek dongin lampial nawnlo ding hi.” Paunak 22:3. Naupang aneulai-in lampiman tawnsak ding cihpen, naupang pattah ding, thuhilh ding cihna hi. Lai Siangtho siam Homer Phillips in naupang thuhilh, pattah hun ding pen, “na tate’n nang hong thu hilh, hong taaitheih main, thuhilh, pattah kipanpah in” ci hi. Dr. James Dobson in naupang pen kha 14 bang aphak ciang thuhilh kipat ding hoih hi ci hi.
Lai Siangtho siamte’n Paunak 22:3 pen nu leh pate mawhpuak (tavuan) hi-in, naupangte pen aneu tungpan kamtawh gen, pattah ding cihna bekhiloin, nu leh pa in et-tehtaak leh limpha tawh makaih pattah tohtoh ding hi. Naupang pattah pen khatvei gen, hilh bek tawh hitheilo a, a kizompaisuak nasep hi ci hi. Na tate tawh innsung natutkhop, annekkhop, navakkhop, leh hun nangahkhop ciangin, Pasian thu, khalam thu, cihte nakuppih, nagenpih keileh, ganhingte, vasate sangin a na’ng, a kicianlozaw nasuak ding hi. Vasa, ganhingte nangawn in a note, a tate an zonzia, a kipan pantahin, hilhin, a mau leh amau amapantheih dong kithuahpih kawmin hilhin, pantah uh hi. Pasian in a malim leh meelsuun ding a hongbawl nu leh pate’n natate, tute, bangzah takin thupi ngaihsutin, pattahhuai zawlo ding ahi hiam!
LAI SIANGTHO THAK sungah tate pattahna, pattahzia ding Lai Siangtho lui sung zahin i mukei hi. Kolose pawlpite kiang
“Pate aw, na tate uh a hehtheihna dingin bawl kei un la, Khristiante ngeina tawh kituakin taii-in hilhin pantah un.” Ef 6: 4.
Paul in Timothy a laikhakna sungah zong innkuansung nuntakzia ding, ki-ukzia ding na limgenpha mahmah hi. Innkuansung ah tate thuman ding pen pate mawhpuakin gen hi. Meigongte’n atate, atute uh thu ahilhzawhkeileh, api, apute kiangah huhna ngenhen ci hi. (I Tim. 3:4; 5: 4, 8).
Tua ahih manin nulepate, adiakdiakin pate pen innkuansung apattah, a sikpa bekhiloin, innkuan ading KHA lam MAKAI pa zong ahi hi. Innkuansung taksalam leh khalam nopsak theihna ding Pate mawhpuak (tavuan) ahi hi.
Timothy ii pi Lois in a Pasian upna pen a monu Eunis tungah hawmsawn, gensawn ahih manin Timothy in zong api leh anu upna bangpawl mah neisuakpah hi. (2 Tim 1: 5). Hih tungtawnin Timothy Pasian thu-upna pen innkuansung nulepa tungpan aluahsuk ahihlam kimuthei hi.
Thukhat pan in enni cileng, Jesuh Galilee gam avak lai, Jesuh nungzuite’n a Topa’ nasep a nazoplai un, i Lai Siangtho thak pen omnailo, a at dingte nasep a kipanpan uh hipan hi. Tua ahih manin Topa Jesuh in mipi mai a, a simkhiat pen Lai Siangtho luisung pan ahi hi. Hih thu in, sawltakte hunlai-in Pasian in Moses tungtawn a nulepate tunga thupiak, thukhamte, theihsa in nei, zuihloh phamawh cih alungtangsung uhah omkhin leh kilawm hi. Tua ahih manin nulepate’n tate pattahlua, thuhilhlua uh ahih zawkmanin, tate thuakzawhloh ding hilhin taiikei-un a naci hizaw hi. A thupipen ah, nulepate’n tate pattah ding pen hunneih leh neihloh, siam leh siam loh, thangah leh thangahloh hilozaw a, pelhloh a sepding, seploh theihloh dinga Pasian thupiak ahi hi.
Sawltak Paul in limphasuah ding thupisak pen hi. Tu a nanuntaak, na omzia banglianin natate hong gamtattoh ding nalunggulh hiam? Na lunggulh keileh bel, a manlangin kipuahpha a, natate kiangah, Kei gamtat, kampau, luheek danin omun cihtheih ding Lai Siangtho hong hilhna ahi hi. (Cor. 11:1).
Pawlpi Makai Masate Hilhna
Jesuh suahzawh kum AD 380 pawl, Christian makai masate thukhun gelhna sungah pate tavuan (mawhpuakna) hibangin kigelh hi. “Pate aw, natate uh Pasian zahtakna sungah pantah in khansuah
Bishop Polycarp hilhna-ah, “Pasalte aw, nazite uh hanthawnin hilhun, tua hileh nazite un natate uh Pasian zahtakna hilhsawn theipah ding hi.”
Chysostom a thuhilhna-ah pate nasep ding hibangin ci hi: “innkuan annek zawh ciang, innkuanbup dingto khawmin Pasian phatna lasa in thungetna tawh khup’ (tawp) hi. Innkuan Lai Siangtho simkhop pen thu-um innkuante zuih ngeina ding ahi hi ci hi.
Augustine inzong, innkuan biakpiak kikhop pen ka nisim zuih ngeina hi ci hi. Zingsangsim biakinn ah pai-in phatna, biakna late sa- in, nitak zong tuabang mah, tuateh inn ciahleuleu in, a thumveina leh a li-veina Pasian kiangah phatna leh biakpiak kapaipihden hi ci hi.
Tertullian in zong, nupate, nopsak hun, haksat hunte in Pasian phatkhawm, holimkhawm, thungenkhawm bekthamloin, midangte ading leh kumpite ading thu a ngetsakna pulakkhia hi.
Martin Luther (1483-1546) pen ‘the freedom of a Christian’ kici hi. Christian pawlpi (Protestatant) te pa zong kici hi. Luther in innkuankikhop, biakpiakna thupitna tamgen mahmah hi. Luther gennate ah:
Pasian in nu leh pa a bawlna/gawmna ahang thupipen in, nu leh pa in tate amau hoihsak bangleh deihbang hiloin, Pasian deihna, Pasian thutawh kituakin hilhin makaih ding Pasian ngimna lianpen ahi hi. Leitung sang kumpi sangte in tate pilna ding ngimna tawh laihilh uh a, nu leh pate’n ahih leh tate’ gamtathoihna ding leh Pasian thu (kha) lam nuntakna ding tavuan (mawhpuakna) nei hi.
Naupangte’n thumangloin, a ginatkei uhleh amau mawhsak pahding hilozawin, nu leh pate mawhsak ding hizaw hi. Banghanghiam cihleh, nu leh pate’n naupang pattah ding, thupi penin neilo, leh natate Pasian zahtak kihtakna sungah pattah in cih thupit ngaihsutkhalo uh ahih man hi.
Luther thugenteh na-ah, nu leh pa, a tate thuhilhlo, taiilote pen, ta (no) suak/nei a, a nekik ganhing pawlkhatte tawh genteh hi. Na tate pumpi khantohna ding anletui tawh vaak napi, a khalam nuntakna ding navaak keileh mi-thatte sangin a siahuaizaw na hi hi.
Nu leh pa in Pasian thupiak (ahi tate pattah ding, a neutung a kipanin lampimaan tawnsak/tohpih ding), a zuihlohna hangin hih leitungah ki-itna, kilemna, nopna omlo hi. Mite’ siatna hangin Pasian in leitung daan (punishment) a piakteh mite’n amau khelhna cih
Lai-at siam bekhiloin zuihtawh athuahpah numei Sampson in, Lai Siangtho hun masa laipan kipanin, tate thuhilh, pattahna pen nu leh pate tavuan (mawhpuak) hi a, pilna sinna bulpipen innkuansung pan kingah hi ci hi. Lai Siangtho hunpan kipanin, tate tung, innkuansung thuhilh, laihilh pen, laibu(textbooks), videos, televisionte hiloin, PA te ahi hi. Innkuansung PA te in sia (teacher) leh innkuan pihte tungah Pasian thumaan thutak a puaksukpa ahi hi.
A dang Pasian mizatkhat leh Lai Siangtho siam Daniel Wallance in, innkuan biakpiakkikhop pen innkuan hunzat (schedules)te lakah ka neihden uh khat ahi hi. Innkuan biakpiak kikhop/thungetna tungtawnin, naupangte’n Pasian upna, itna, hehpihna, gualzawhna cihte sinkhia (learned) uh hi. A thupipen ah, ka tapa nihte in, kumnga (5) a phak ciangun Jesus gupkhiatna kitelcianna ngah uh hi ci hi. Nang e? Na innkuan un Pasian thu na kikumngei uh hiam? Kha Siangtho Pasian pen a MA thu a kigen/kikupna munah omnuamsa hi.
Ki-etkikna
Innkuan biakpiakkikhop, thunget, lasak, Lai Siangtho sim/sin na naneih leh Pasian thupiakna azui nahih manin hahkat semsemin naupangte lunglut theihtheih ding ngimin, geelin zomtosuak in. Nang nahihleh, namai a atu, na muhtheihpah, natate mailam ciangbek namukha ding, nageelkha ding hi. Ahizongin Pasian in muhkholhna tawh a khangkhang a hong suaklai ding natate, natute dong ciang, a thuhilh, a pan-tah in hong mu hi cih phawkin.
Innkuansung pa, nu nahih na tawh natate KHA lam makaizolo, pantahzolo na kisak laileh, Pasian mai-ah kisiikkikna maantawh thumin, nang hih theih ciangciang tawh kipat ding khensatpah in. Na zitawh, na pasal tawh kikumkhawm in, sepkhop dingin gelpah in.
Naupang pattah pen, hunneihleh neihloh, siamleh siamloh cihte tawh kisailo a, nu hongci om a, pa hongci aom nakleh, aloh theihloh a sepding, hun (schedules) piak, hun geel hamtang ding Pasian thupiak ahi hi.
Innkuan biakpiak kikhop ding ciang theihding thupi pawlkhat: (Dr. SH Tow lai gelhnapan)
- A munding teelkhol masa in
- A hunding khensat in (annek ma, annek zawh, naupangtelupma cihbang)
- A makai ding sehkhol in (pa, nu, ahih keileh a picingsa khat)
- Lasak ding teelkhol in (innkuankim saktheih/ ukding, latomno cihbang)
- Lai Siangtho sim/sin ding mun teelkhol in (vekpi insimkhawm, khatkhitkhat in sim, Lai Siangtho deihna te tuhun
nuntakna tawh kizui-in genkaakkhawm thei ding) - Thungenkhawm taang ding (pawlpi ading, Pasian nasemte ading, khamangthangte, kumpi, meltheihte ading cihbang)
- Innkuan kikhop khop/ kithuahkhop nuamsa in. PaPasian, Topa Jesuh, leh Kha Siangtho Pasian zong hong kihel ahih lam phawkden, phawksakden in. (I John 1: 3)
Ngaihsut Piakna Pawlkhat
- A khengvallua in gelkhia kei-in. Biakinn kikhop bang hilo a, naupangte’n Pasian it a, Pasian biakpiakna nop a sakna zong ngimna ahi hi. Minutes 10, 15 kiim kicing mahmah hi.
- Kin ngaihsut, manmawhbawllua kei-in. Amannei hun neihkhop ding thupipen hi.
- Hong nawngkaisak thei na, van, cihte khempeuh hemkhia den in. Telephone, TV, naupang kimawl theihna tuamtuamte,
- Hun geel/zatzia nam/dantuamtuam khektheih ding hoih hi. Naupangte lunglut theihding ngaihsun in. Ni khat Lai Siangtho sim/sinna tamzatzaw, a zingteh phatna la tamsakzaw, thunget hun tamlakzaw cihbangin geelsiam, ngaihsutsiam ding thupi hi.
- Innkuan mimalkim kiheltheih ding gelsiam in. Khat in a dang khat dotna nei-in, adang khat in dawng cihbang dan…Innkuan sungpan lasak uuk, guitar, piano tum thei aom leh tuate kizattheihna ding lasakna cihte geelpah in.
- Dotna leh dawnna in mimalkim kihel thei pen leh lunglut huai kipawl khopna khat ahi hi.
- Innkuan in Moses Thukham 10, Topa’ thungetna, cihte a kipan Lai Siangtho mun lotngahkhop, simkhop cihte in Pasian deih bekhiloin, innkuansung gualnopna, kithutuahna zong ahi hi.
- Tate pen midangte ading venghoih, lawmhoih, pawlpimihoih, gammihoih suahsak ding lunggulhna lianpi tawh thungen a, kikup, geelkhop ding thupi mahmah hi. Tua hileh vantung panin Pasian in hong lungdampih dinga, natate hangin a bawlpa Pasian min naphatphat ding hi.
Source:Ciimnuaikhuavak Vol-2