18. BANGCI BANGIN
TUPNA MUN NEI DING?
Kimawlna tawh i teh kakkak hangin i gen pen mihing nuntak ahi hi. Damsung nuntakna pen kimawlna tualpi sungah a zang bang i hi hi. Tupna mun neih pen damsung i nuntakzia-ah khahsuah ngeiloh ding hi a, nisimin a thak bawl denin, i lawhcinden ding ahi hi.
Na len ma-in na tuk nading mun theician masa in
Khualzin mi khat pen lampi kisuntuahna-ah papi khat tawh kituak hi. “Pu aw, hih lampi-in koi mun hong tun ding hiam?” ci-in a dot leh tuapa in, “Koi munah paisawm na hiam?” ciin dong kik hi. Khualzinpa in, “Ka pai nading lam zong thei tuan keng” ci hi. Tua leh tua papipa in, “Tua bang ahih leh koi lam peuh tawn lecin bang kilamdanna om hiam?” ciin dawng kik hi. Na lampi tot ding leh na tun nading mun, na tun sawmna theician mahmah in. Tuate na theihcet kei leh lauhuai mahmah hi. Mangthang kha ding hi teh.
Na sep sawm pen gelh sin dih ve
Gelh a koih ciangin sawm taktak i hihna kilangsak a, tua banah ngaihsutna siangthosak hi. Gelh siam kul lo. Na gelh siamloh man leh na gelh hoihloh manin lawhcing lo tuan lo ding hi teh. Tua sangin na sep ding leh sep sawmte a masa leh a nunung ding geelna na neih leh neihloh theih nading beka gelh na hihna kiphawk gige in.
Kician takin na tupna mun khen in
Etsak nadingin, pumpi thathak lakna lamah exercise lak, kha lamah kikhop, Lai Siangtho sim, thunget.. tua bang zelin,
Lous Pasteur :
Lous Pasteur pen amau hun laiin Chemisty sub?ect/ah amah kaana minthang leitungah om lo phial dinga mipil khat ahi hi.
A lawmngaihnu tawh May 29, 1849 in kiteen sawm uh hi. Tua ni a tun ciangin Pasteur meel muh ding mahmah om lo hi. Kiteenna uap ding teng zong tung khin uh a, zipipa meel kimu nai lo ahih manin mipite sinkham uh a, a laboratory ah na semin, a kiteen ni uh mangngilh kha hi dingin um uh hi. Laboratory a et uh leh na om takpi a, biakinn lamah paipih pah uh hi. Tuni pen na kiteen ni ding uh ahih lam thei lo na hiamB! ci/in a dot uh leh, Tuni a experiment ka sep maDin bel thei mah ing. Experiment ka hih ciangin mangngilh ing a, nong pai zenzen uh lungdam mahmah ei! ci ziau a, zui/in, kiteenna nei uh hi. Lawhcing dingin nasepna haipih phial zong kisam hi.
79 nekzonna, siamsinna, innsung buaina vensakna, sum zatdan, leh a tuamtuam ahih leh a tuam tekin khen inla, a kibuaisak thei leh a kihuh thei a om hiam cih cian takin tuat in. Tua banah, tu huna lawhcinsak pah ding, kum 5 khit cianga lawhcinsak ding, sum kisamte… cih bangin khen in.
Tua banah, na tup na sawm pen a lawhcing takpi dingin a hoih mah hiam? Na lawp lai hun tomcik sung beka hoihsa na hi kha hiam? Hoih takin ngaihsun kik inla, lawhcinsak takpi dingin a manpha taktak hiam, cih lim takin ngaihsun in.
Na sep taktak ciangin
Na ngaihsutna bangin bul na pan taktak ta hi. A hoih lo lai a om hiam? Upmawh sangin a baihzaw hiam? Na geelkholh hun sangin tung baihzaw maw tung hakzaw? Na upmawh hetlohna panin haksatna leh buaina hong om hiam? Enkik zelzel inla, na tupna pen a ngeina bang hiden thei leh hoih hi. Tua hi lo a na tupna mun na laihden leh, nang le nangzong kimuanlahna na neiden ding hi.
Zoplaiding: 19. HUN
Source:NUNTAK MANPHAZAW TAWH LAWHCINNA (T Sawm Lian)
17. TUPNA MUN NEIH A MANPHATNA
Tupna mun nei lo a nasep pen cimtaak baih a, a manphatna om lo thei hi. Nasep ding khat peuhpeuhah a tawpna om khin a, lawhcin i sawmna leh i sepdan kilamdang hi lel hi. Tupna mun nei kei le’ng, i kipatna mun i thei kei ding a, i tunna ciang leh i maban bang hiam cih kithei lo ding ahih manin tupna neih pen manpha mahmah hi.
Nasep manphatna kilangsak hi
Na i sep ciangin i thupingaihsut leh i thupingaihsutlohna pen i tun sawmna in sai nuam mahmah hi. Kumpi nasem pawlkhat in a sep lai uh pen bang hangin sem uh a, bangci bangin tawp ding hiam? cih a theihloh manun nasep mazang thei lo hi kha thei hi. Company ah kilim hilh mahmah uh hi. Tua banga a goal uh a kihilhcian zawh uh ciang a sepdan mazang leh baihzaw thei uh a, thanuam-in, a tawpna pen a tawlhuai mahmah ding ahi zongin amau leh amau kizo khin uh hi.
A kisap dan hong ngaihsunsak
Kimawlna-ah goal khum dingin khauh taka khatvei suih bek thupi lo a, ball hawl, lang lamte khem, hat tai, dam tai, midangte kianga piaksawn leh midangte pana lakkhiatte kisam khin a, a hun taka zatsiam ding ahi hi. Mi pawlkhat in tuhuna a bawllung hawllai uh buaipih lua uh ahih manin a zawh cianga hong tung ding ngaihsun kha lo thei uh hi.
Na khat peuhpeuh i deih om a, mi in kisam a sak omin, a kisam taktak om hi. Tua ahih manin na khat peuhpeuh mite in kisam a sak man uh hiam, i deih man bek hiam a sem loin, kisam taktak ahih manin sem le’ng tua pen manphapen hi.
Thatang hong zangsiamsak
Hun khat laiin ngapi (whales) 300 tak pen tuipi gei piaunel lakah a gualin si cih thu kigelh hi. A hang a kancian uh ciangin hih ngapite in a ann uh nganeu,
sardineste pen mat sawmin delh uh a, nganeute pen tuipi gei lam, tui thuklohna lamah taiin, ngapite in ngaihsutna nei loin mawk delh uh a, lianin gik lua uh ahih manin tui thuklohna mun a tun uh ciangin tang thei nawn lo uh hi. Nganeute baih taka a pai khiat theihna munah awkcip uh hi. Ngapite pen a thatang uh zong hatin, thupi uh a, a goal uh pen ann khatvei nek ahih hangin a ngaihsutna uh zang siam lo uh ahih manin a hatna uh pen sihna hong suak mawk hi. A goal uh pen amau adingin lauhuai ahihna thei lo uh ahih manin a hatna uh mawk zat uh a, sihlawh uh hi. Thatang hatna thu tawh hatpen hi sawmna pen sihna hi thei hi.
Ngaihsut siamna hong neisak
Kimawlna tawh tehkak kik leng, na goal omna mun, a gamlatna, midang pass ding dan leh a kisamte na theih kei leh nangmah kimuanngamna in hong taisan ding a, na ball pen na langlam te’n baih takin hong suhsak ding uh hi. Mi tampi in mailam maban i ngaihsun uh a, i sepkhialsate ngaihsun kikin, ‘tuhun’ i ngaihsun thei kei hi.
Thugensiamte, na genciansiamte, haksatna lianpi zong baih taka a genciansiamte in a gukin kibatna nei uh a, a goal uh theician uh hi. A thugenna uah tun nading kician tak tupna nei uh a, tua lam hekin hong paipih den uh hi. Nekzonna, siamsinna, leh nisim nuntakna-ah hih thu pen kisam mahmah hi.
Thalawpna hong neisak
Tang nasepnaah thalawp takin – pawlkhatin niangtui awmin, pawlkhat in sing at-nenin, pawlkhat in khuam kua to-in, pawlkhat in cement tokin a om pen a kibuai nainai
tawh kibang a, a tupna uh pen inn lam ahi hi. Tupna mun kician tak i neihna thei-in kibuai lo hi. Ukcipna leh uniform tawh, khasum tam leh vanzat hoih pipi tawh na i sep hangin, i sepkhopna ii goal i theih kei leh i lawpna hong bei pah ding a, nasep mazang thei taktak lo ding hi.
Tunna ciang kitheithei hi
Goal na neih kei leh na mainawt dan, na maban leh tu laitaka na dinmun na thei kei ding a, na leitung pen nangma a hi loin, midang in hong bawlsak ding hi. Na nuntakna-ah vaihawm thei loin, nuntak na cimtak semsem ding hi.
Maban geelkhol dingin hong panpih
Maban a geelkhol ngei lo mi pen makai hi ngei lo hi. Lawhcinna lim (map) na gelh simin na lampi ding pen bangci banga kicianin na gelh hangin, na tun nading mun na gelh masiah na map gelh pen a zo lo cihna na hi hi. Kum zalom 18-ah thugensiam leh inventor minthang Benjamin Franklin in, “Mi khat bek in zong geelna hoihtak a neih naak leh leitung nuntakzia pen nakpi’n kilamdangsak thei ding hi cih ka um cinten hi” ciin gen ngei hi.
Nasep pen sepkhiat suaksak hi
Goal in nasep (activity) pen sepkhiat (output) suaksak hi. Kimawlna mah tawh tehkak kik leng. Ball kituh pen nasep hi a, goal a khum pen sepkhiat ahi hi. Goal nei loin kimawl leng activity pen nasia zaw ding a, ahih hangin kung i kipiak theih kei leh output kinei thei lo ding hi. Lawhcinna pen nasep (activity) ah teh ngei kei in. ‘Mibuai’ i cih mai, a buai mahmahden, ‘man ke’ng’ a ciden, sepkhiat gen ding a nei tam lote pen goal kician tak nei masa lo a ‘active’ pongmawk hi nuam mahmah uh hi.
Zoplai ding : 18. BANGCI BANGIN
Source:NUNTAK MANPHAZAW TAWH LAWHCINNA (T Sawm Lian)
16. TUPNA MUN
KHEN – IV : TUPNA MUN
16. TUPNA MUN
Mi lawhcingte in muhkholhna hoih ciang bek nei-in, kithawikhol bek lo uh a, gen bek tawh lungkim loin, tupna mun (goal) kician nei-in tun sawm hi. Mechanic siam mahmah khat om a, a kipei thei khat bawlkhia ahih manin kithupingaihsut mahmah hi. Ahih hangin tua set pen a manphat nading om mahmah lo hi. Set pen bawlkhia theia, manpha taka a kizat theih nading goal nei lo hi.
Ralph Waldo Emerson in, “Amau lampi a theite adingin leitungin lampi bawlsak hi” ci hi. Maan mahmah hi. Na tupna mun, na goal pen theician mahmah in.
Lawhcinna mualsuang masa hi
Lawhcinna thu i gen a, mi lawhcing sawm (10)te kiangah a goal uh dong lecin, dawnna sawm na ngah kik ding hi! Sum lama lawhcing mi hi a na theih khat in minthanna lama a tupna (goal) a tung ahihna thu hong hilh thei a, lawhcing lua lo a na theih khat in innkuan sung nuntakzia a makaihna-ah lawhcing ahihna thu hong hilh thei hi. A tangpi thu-in mi a tamzawte in lawhcinna pen sum tawh kiteh nuam mahmah hi. Ciamnuih in kigen thei zel a, “Mi practical-te pen a deih uh neih theihdan a theite hi uh a, philosopherte pen mi deih mahmah a theite hiin, mi lawhcingte pen amau deih taktak a neite ahi uh hi” kici hi.
Tupna mun tawh bul hoih tak pat a, a banbana septohtohna pen lawhcinna ahi hi. Tua ahih manin, tupna mun na neih kisam hi.
Tupna mun muhcetlohna in lawhsamsak
Lungsim ngaihsutna tawh muhkholhna kician neih bek zong hi loin, mit a muh theihna zong lawhcin nadingin kisam mahmah hi.
1952 July 9 ni-in California tuipi gei pen meii in khuhcip hi. Catalina tuikulh khanglam tai 21 ah nupi kum 34 mi khat, Pacific Ocean sungah California tuipi peeksuak sawm om hi. A lawhcin leh numei laka tua mun peeksuak thei masapen hi ding hi. A min pen Florence Chadwich hi a, hun khat laiin English Channel peeksuak khin ahih manin tu’n zong a lawhcin ding kilamen hi.
Tua zingsang sese in meii pen om bek zong hi loin, khua dam mahmah a, meii sah lua mahmah ahih manin a tupna mun California tuipi gei genloh, a kianga amah a cingte tembaw nangawn mu thei lo hi. Naikal tampi peek ta a, mi then bangzah hiam in TV pan en uh hi. Ngasa lauhuai shark tamin, tua bang ngasate in a neekloh nadingin amah a cingte in rifle puaksak dangdang uh hi. Pumpi thahatlohna pen tuisiamte haksatna hi loin, tuivot pen a galpi pen uh ahi hi.
Naikal 15 tak a peek khit ciangin khuadam sa lua mahmah ahih manin lakhia mai dingin ngen hi. A kiangciika tembaw panin a nu in lungkia lo dingin hanthawn a, tuipi gei piaunel mun zong gamla nawn lo ahihna thu hilh samsam hi. Ahih hangin Florence dakkhia a, a kiim a kiang a khuadak hangin meii sahlua mahmah ahih manin bangmah mu thei lo hi. A tui peeknu lungkia ahih manin cih nading dang om nawn lo a, naikal 15 leh minute 55 tak, a thatang neih khempeuh phial tawh a peek zawh ciangin a tupna lawhsamin tembaw ah lakhia uh hi.
Hih nu in thuthak lakhawmte kiangah, “En mah un, ka kaamsia hi. Piaunel mun pen meii in liah lo hi leh, mit a
muh theih lametna ka nei ding a, peeksuak lua peuhmah ding hi’ng” ci hi. Tai 21 a peek dingah tai 20 peeksuak khin a, a tun dek ciangin meii hangin lawhsam hi.
Ahih hangin hih nupi pen a kuhkal mahmah khat bel hi. Kha nih zawh ciang peek kik a, lawhcing takpi hi. Numei laka Catalina Channel a peeksuak masapen ahih banah naikal 2 takin tua hun laia pasal record kheng/khum mawk hi.
Tua bang lianga nupi thupi leh kuhkal in zong a tun nading mun kician taka a muhlohna hangin lawhsam thei hi. Eite leltak pen tupna mun mu lo a mawk kalsuan gawp ding hi lo hi.
Tupna mun neih pen nuntakpih taak hi
Lawhcin sawmna hang bekbek tawh tupna mun (goal) neih ding hi lo a, mihing muntakzia ngeina ahih manin goal neih ding hizaw hi. Kigui-awkte, lungkiate, mibang lote in goal nei lo uh hi. Goal neihna in mihing ngeina hi cih hong kidawksak hi.
Lai simna-ah zong tupna mun neite mah citakin lawhcing uh hi. Tua bang mahin, sepna khat peuhpeuh – kimawlna, sumbawlna, siamsinna, lo khawhna, mawtaw bawl sinna adg. ah tupna mun nei lote pen a nasep uh ta tam semsem leh tua hanga lunggimna leh lungkiatna lian semsem mawk hi. Tupna muna lawhcinna in lungdamna, lungnopna leh tawldamna piangsak hi. Tua ahih manin, sepna khat peuhpeuhah tupna mun neih pen nuntak manpha kisak zawk nading ahih manin nuntakpih taak ahi hi.
Siavuan khat in mihingte lakah sawtdam diakte tangthu limtakin kan a, a sawt damna uh hang a kibang lianpi khat a muhkhiat om a, tua pen tep le muan, zu dawn, thathang hatna cih lam na hi het lo hi. ‘A khansau mite in tupna (goal) nei ciat uh hi’ ciin gen hi.
Zoplai ding:17. TUPNA MUN NEIH A MANPHATNA
Source:NUNTAK MANPHAZAW TAWH LAWHCINNA (T Sawm Lian)
15.Muhkholhna a taktak suaksak
Thugen bek a siam, a taktaka nungta lo, nuntakzia hoih gen ding thei mahmah napi a nuntakna leh sepkhiatna-ah kilangkhiasak tuan lo na mu zel hiam? Tua bang mite nuntakna pen hehpihhuai mahmah hi. Nang zong tua bang mite lakah na kihel hun zong om kha ding hi.
Tua bang mahin, tu-a i gen ding zong muhkholhna (vi- sion) hoih mahmah nei a, a taktak suaksak tuan lo mi om thei ahihna thu tam gen kul loin i thei ding hi. Tua manin geelkholhna bek tawh a kalsuan mi na hih leh lawhcing tuan lo ding cin a, tua manin tua muhkholhna pen a taktak suaksak dingin hih anuaia thute lim takin ngaihsun in.
Na gencian thei hiam?
Dotna kilawm lua lo hi. Gencian theihloh pen muhkholhna hithei ding hiam, na ci kha hiam? Mihing nuntakzai kibang het lo hi. Kha Siangtho ngah nadinga i kipiakna a kibatloh dan khawng na tuat ngei hiam? Mang a nei tektek i gensiamdan a kibatlohdante khawng zong e…
Muhkholhna kician na neih leh tua na muh pen gencian thei ding hi teh. Muhkholhna i gen ciangin lawhcinsak ding a gen i hi hi. Midangte lawhcinsak ding hi loin, nangmah mahmah in na lawhcinsak ding ahi hi. Midang’ muhkholhna hoih na lawppih laitakin, nang aa bangin a ngaihsun leltak na hi hiam? Tua pen maan mahmah lo hi. Muhkholhna maanah lawpna, zawhsawmna, leh tua lam heka kalsuan pahna om hi.
Tu-a na nuntakna encian in
Muhkholhna a taktak suaksak pen khatvei thu-a piangpah thei hi lo a, lampi saupi kisam hi. Khualzinna lampi
bang hi a, kalsuan khiatna mun om hamtang hi. Muhkholhna na neih leh tu-a na omna mun theicianin, tua panin na tupna mun tung dingin sum, thatang, hun leh a kisam dangte na geelkhol thei ding hi.
Muhkholhna in man nei Mukholhna (vision) leh mang/sunmang (dreams) kibang lo hi. Mang pen ngaihsutna pai kawikawi bang hi a, bei kik ziau hi. Lai Siangtho ah, “Mang tam man le’ng a mawkna mah tam…” (Thkna. 5:7) ci a, bangci bangin i gensiam zongin a meetna taktak om lo hi. Muhkholhna ahih leh lawhcinsak i ut mahmah i mabana kician taka hong om ahi hi. A lampi-ah supna, kipiakzawhna, leh haipih phial kisam a, tuate thuak dingin na kiging hiam?
Deihtel ding tam
Gam khantohna tawh kizui-in muhkholhna hoih neih theih nading hun hoih tam a, hun hoih a tamna tawh kizuiin deihtel ding zong tam pah hi. Mi pawlkhat in khatvei thu-a lawhcinsak nop, a kituak het lo nei thei uh hi. Deihteel ding a tamna mun peuhah teel khialh baih hi. Khualzin dinga khuanawl lampi tampi tak a kisuktuahna muna ding bang na hi a, na pai nopna mun na teel pah kisam hi. Sumbawl na ut thei a, tua na utna bek pen muhkholhna cing zo lo hi. Bangci bang lianin sumbawl ut na hiam? cih pen na theihtel masak kisam hi.
Hong kilamdangsak ding hi
Lawhcinna in nuntakna-ah kilamdanna leh nuntakzia kilaihte tonpih hi. Kilamdanna hong tung ding pen kigingkhol lopi-a na muhkholhna lawhcinsak na sawm pen maan lo a, kigingkhol a, ei le ei kizawh masak ding ahi hi. Nang bek hi loin, na lawmte leh na kiim na kianga mite zong hong kilamdang ding hi cih thei khol in.
Mi lawhcingte kiangah om tam in
Lawhcinna lampi khat pen mi lawhcingte kianga tam om ahi hi. Pawlkhatte pen i lawmte mahmah en le’ng i thukikup thupi het lo, cih kithei pah hi. Mi pawlkhat pen mi thanuam leh lawhcingte tawh kigamla den uh hi. Mi lawhcingte en inla, dotna dongin, a ngaihsutna uh theih sawmin tua ngaihsutna bang ngaihsun inla, ahih theih leh a hoihlohna leh hatlohna uh ciang dongin a nuntakzia uh zong theih sawm in.
Na nuntakzia-ah kilangkhiasak in
Na muhkholhna pen lawhcing dinga na upna pen bang hun peuhin na lungsim luahden ahih kisam hi. Na thugen leh na gamtatzia panin zong na kiim na kianga mite in lawhcinsak na sawmna thu a theih uh kisam hi. A guka lawhcinsak sawm pen haksa mahmah banah, a sia lam sep baih hi. Tua manin lawhcin na sawm leh, na kiangate na theihsak ngam ding ahi hi. Pua lama nang le nang na kimuanna in sung lamah kimuanna hong pia thei hi.
Hong buaisak dingte lak panin kigingkhol in
Ma muhkholhna in mi nuih suaksakin, hong buaisak ding uh hi. Piangthak lote adingin piangthakte theihsiam a haksat mah bangin, muhkholhna a nei ngei lo mite adingin theihsiam haksa mahmah ahih lam thei in. ‘Na hoih mahmah, lawhcinsak theih ding hi’ a cih uh hangin a lungsim sung uah, ‘Nang leltak pen lawhcing lo ding hi teh’ cih om thei a, phamawh sa sese kei in.Na lawhsap theih nadingte pelh in
Kikholhkhop nuamsa mi na hih leh, na lawm ding na teel ciangin na pilvan mahmah kisam a, na lawhcin nading hong huh thei ding na teel kisam hi. Kikhawlkhawm diamdiamin, hun tampi kimaimangsakin, meetna om lopi
in hun tampi kimawk beisak thei hi. Tua banga hun zat sangin, tua bang hun hong zatpihte tawh kihkholhloh ziau hoihzaw hi.
Hih bang i gen ciangin mi tawh kikholhloh ding cihna hi lo hi. Kiniamkhiatna leh deihsakna tak tawh kholhpih veve inla, ahih hangin na tupna a lawhsamsak ding ahih leh hong thu kikuppih uh, hong ngaihsutpiakna uh zang loin, a kiang uah tam omloh ding a gen i hizaw hi. Na muhkholhna a tangtung thei lo dinga a ngaihsun mi khat tawh na kikholhkholh leh tangtung lo takpi ding hi.
A lawhcingsak thei dingte ngaihsun in
Na tupna mun pen mitsuan den inla, ahih hangin lampi a na kisapte nei dingin kithawikhol in. Lai na sim ciangin, film na et ciangin, mi thugen na ngaih ciang, na tupna mun hong tunpih thei ding hiam cih ngaihsun in.
A ngeina sanga nasiazaw in sem in
‘Na hoih lo sem in’ cihna lam hi lo hi. Mite in nai 9 pan nai 4 kikal sung lawhcin nadingin a sep uh leh, nang tua sanga tamzaw, naikal khat le nih behlap in. Mi theih, mi sin, mi sep nop ngeina sanga nasiazaw sem ngam in. Tua pen lawhcinna lampi baihpen ahi hi. Hih laibu hong piankhiatna hang khat zong hih thu ahi hi.
Na muhkholhna bang a nei mi a om leh panpih in
Meetna a om kei phial zongin tua bang mite panpih in. Tua in na sepna-ah hangsanna hong pia-in, thuakzawhna hong neisak ding hi. ‘Septic tank hah sianga sum thalawh pen nekzon nadingin a hoih ding a lamen khat om a, tua bang nasep a lawhcinpih khat kiangah a sepzia ding thei nuam ahih manin a khawnkhongin huh ding ngen a, lawhcing takpi hi’ cih pen mite gen theih khat ahi hi. Tua bang zah donga kipiakna in lawhcinna samkhia hamtang hi.
Zopalai ding: 16. TUPNA MUN
Source:NUNTAK MANPHAZAW TAWH LAWHCINNA (T Sawm Lian)